အော်တစ်ဇင် (Autism Spectrum Disorder - ASD) ကို နားလည်ခြင်း

အော်တစ်ဇင် (ASD) ဆိုတာဘာလဲ

အော်တစ်ဇင် (Autism Spectrum Disorder - ASD) ဆိုသည်မှာ ဦးနှောက်၏ ဖွံ့ဖြိုးမှုဆိုင်ရာ ကွဲပြားခြားနားမှုတစ်ခုဖြစ်ပြီး လူမှုဆက်ဆံရေး၊ ဆက်သွယ်ပြောဆိုမှုနှင့် အပြုအမူဆိုင်ရာ ပုံစံများကို ဘဝတစ်လျှောက်လုံး ထိခိုက်စေနိုင်ပါသည်။ ၎င်းသည် "ရောဂါ" မဟုတ်ဘဲ ဦးနှောက်၏ လုပ်ဆောင်ပုံ ကွဲပြားခြင်း (Neurodiversity) ကို ကိုယ်စားပြုပါသည်။ ASD သည် ကလေးဘဝကတည်းက စတင်ဖြစ်ပေါ်သော်လည်း၊ အထူးသဖြင့် အမျိုးသမီးများ သို့မဟုတ် လက္ခဏာအပျော့စားရှိသူများအတွက် လူမှုပတ်ဝန်းကျင်နှင့် လိုက်လျောညီထွေဖြစ်စေရန် မိမိ၏အမူအကျင့်များကို ဖုံးကွယ်ထားခြင်း (Masking) ကြောင့် အရွယ်ရောက်သည်အထိ ရောဂါရှာဖွေမတွေ့ရှိဘဲ ကျော်လွန်လာနိုင်ပါသည်။

အရွယ်ရောက်သူများတွင် တွေ့ရလေ့ရှိသော အော်တစ်ဇင် လက္ခဏာများ (Symptoms/Signs)

အရွယ်ရောက်သူများတွင် အော်တစ်ဇင် လက္ခဏာများသည် ပတ်ဝန်းကျင်နှင့် လိုက်လျောညီထွေဖြစ်အောင် အမူအကျင့်များ ပြုပြင်ထားခြင်းကြောင့် အနည်းငယ် သိမ်မွေ့နိုင်သည်။ အဓိကအားဖြင့် အောက်ပါနယ်ပယ်နှစ်ခုတွင် တွေ့ရှိရသည်။

က။ လူမှုဆက်ဆံရေးနှင့် ဆက်သွယ်ပြောဆိုမှု အခက်အခဲများ (Social Communication & Interaction)

• လူမှုအမူအကျင့်များကို နားလည်ရန် ခက်ခဲခြင်း (Social Nuance Difficulty):

  • အခြားသူများ၏ စိတ်ခံစားမှု၊ ရည်ရွယ်ချက်နှင့် ခံစားချက်များကို ခန့်မှန်းရန်ခက်ခဲခြင်း။

  • သရော်ခြင်း (Sarcasm)၊ စကားလုံးများကို တိုက်ရိုက်အဓိပ္ပာယ်ယူခြင်းနှင့် စကားပုံများကို နားလည်ရန် ခက်ခဲခြင်း။

  • စကားပြောဆိုမှုတွင် အလှည့်ကျ ပြောဆိုခြင်းနှင့် ဆက်စပ်မှုရှိသော အမူအရာများကို နားမလည်ခြင်း။

• စကားပြောဆိုမှု ပုံစံ ကွဲပြားခြားနားခြင်း:

  • စကားဝိုင်းကို စတင်ရန် သို့မဟုတ် ဆက်လက်ထိန်းသိမ်းရန် ခက်ခဲခြင်း။

  • မိမိစိတ်ဝင်စားသည့် အကြောင်းအရာကိုသာ အသေးစိတ် အကျယ်တဝင့် ပြောဆိုလေ့ရှိခြင်း (Monologuing)။

  • တိုက်ရိုက်စကားပြောခြင်း (Blunt Communication) သို့မဟုတ် ရိုးသားလွန်းခြင်းကြောင့် ရိုင်းပျသည်ဟု အထင်ခံရနိုင်ခြင်း။

• ကိုယ်ဟန်အမူအရာနှင့် မျက်လုံးအကြည့် (Non-verbal Communication):

  • မျက်လုံးချင်းဆုံရန် ရှောင်ရှားခြင်း သို့မဟုတ် အလွန်အမင်း စိုက်ကြည့်ခြင်း။

  • မျက်နှာအမူအရာနှင့် ကိုယ်ဟန်အမူအရာများကို နည်းပါးစွာ ပြသခြင်း သို့မဟုတ် အသုံးမပြုတတ်ခြင်း။

ခ။ ကန့်သတ်ထားသော စိတ်ဝင်စားမှုများနှင့် ထပ်ခါတလဲလဲ အပြုအမူများ (Restricted & Repetitive Behaviors)

• ပြင်းထန်သော စိတ်ဝင်စားမှုများ (Intense Focus/Special Interests):

  • အချို့သော အကြောင်းအရာများ (ဥပမာ- သမိုင်း၊ သိပ္ပံပညာ၊ သို့မဟုတ် စုဆောင်းမှုများ) ကို အလွန်အမင်း စိတ်ဝင်စားပြီး ထိုအရာများကို နာရီနှင့်ချီ၍ အာရုံစိုက်နိုင်ခြင်း။

  • ဤစိတ်ဝင်စားမှုများသည် အလုပ် သို့မဟုတ် ပညာရေးအတွက် အသုံးဝင်သည့် စွမ်းရည်အဖြစ် ပြောင်းလဲနိုင်ခြင်း။

• အာရုံခံစားမှုဆိုင်ရာ ထိလွယ်ရှလွယ်ဖြစ်ခြင်း (Sensory Sensitivities):

  • ကျယ်လောင်သောအသံ၊ ပြင်းထန်သောအလင်းရောင်၊ အချို့သော အဝတ်အထည်များ၏ အထိအတွေ့ (Textures) သို့မဟုတ် အနံ့အသက်များ စသည်တို့အပေါ်တွင် အလွန်အမင်း တုံ့ပြန်ခြင်း (Hyper-sensitivity) သို့မဟုတ် တုံ့ပြန်မှု နည်းပါးခြင်း (Hypo-sensitivity)။

• လုပ်ရိုးလုပ်စဉ်နှင့် တသမတ်တည်းဖြစ်မှုကို လိုလားခြင်း (Need for Routine):

  • နေ့စဉ်လုပ်ရိုးလုပ်စဉ်များ သို့မဟုတ် ပတ်ဝန်းကျင် အပြောင်းအလဲများတွင် စိုးရိမ်ပူပန်မှု (Anxiety) သို့မဟုတ် ဒေါသပေါက်ကွဲမှု (Meltdown) မြင့်မားစွာ ခံစားရခြင်း။

• ထပ်ခါတလဲလဲ အပြုအမူများ (Stimming):

  • စိတ်ဖိစီးမှု သို့မဟုတ် စိတ်လှုပ်ရှားမှုများကို ဖြေလျော့ရန်အတွက် လက်ခါခြင်း (Hand flapping)၊ ကိုယ်လှုပ်ခြင်း (Rocking) သို့မဟုတ် လက်ချောင်းများကို ပွတ်တိုက်ခြင်း ကဲ့သို့သော လှုပ်ရှားမှုများ ပြုလုပ်ခြင်း။

ASD ကို ဘယ်လိုရှောင်ကြဉ်မလဲ

ASD သည် မျိုးရိုးဗီဇနှင့် ဦးနှောက်ဖွံ့ဖြိုးမှုဆိုင်ရာ ကွဲပြားခြားနားမှုတစ်ခုဖြစ်သောကြောင့် လုံးဝရှောင်ကြဉ်၍ မရနိုင်ပါ။ သို့သော်၊ စောစီးစွာသိရှိနားလည်ခြင်းနှင့် သင့်လျော်သောအထောက်အပံ့များ ရယူခြင်းဖြင့် ဘဝအရည်အသွေးကို မြှင့်တင်ပေးနိုင်ပြီး၊ စိုးရိမ်ပူပန်မှု သို့မဟုတ် စိတ်ဓာတ်ကျခြင်းကဲ့သို့သော နောက်ဆက်တွဲ ပြဿနာများကို လျှော့ချနိုင်သည်။

ဘာတွေလုပ်ဆောင်သင့်လဲ

1. ကျွမ်းကျင်သူနှင့် တိုင်ပင်ခြင်း

   မိမိကိုယ်ကို အော်တစ်ဇင် လက္ခဏာများရှိသည်ဟု သံသယရှိပါက၊ အရွယ်ရောက်သူ ASD ကို ရောဂါရှာဖွေရာတွင် အတွေ့အကြုံရှိသော စိတ်ကျန်းမာရေးဆိုင်ရာ ကျွမ်းကျင်ပညာရှင် (စိတ်ရောဂါကုဆရာဝန် သို့မဟုတ် စိတ်ပညာရှင်) နှင့် တိုင်ပင်ပါ။

2. ကုထုံးများ (Therapies):

   • သိမြင်မှုဆိုင်ရာ အမူအကျင့်ကုထုံး (CBT): စိုးရိမ်ပူပန်မှုနှင့် လူမှုဆက်ဆံရေးဆိုင်ရာ စိတ်ဖိစီးမှုများကို ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းရန် သင်ယူခြင်း။

   • လူမှုစွမ်းရည် လေ့ကျင့်ခန်းများ (Social Skills Training): လူမှုဆက်ဆံရေးဆိုင်ရာ လက္ခဏာများကို ပိုမိုနားလည်နိုင်ရန် လေ့ကျင့်ခြင်း။

   • အလုပ်အကိုင်ဆိုင်ရာ ကုထုံး (Occupational Therapy): အာရုံခံစားမှုဆိုင်ရာ စိန်ခေါ်မှုများနှင့် နေ့စဉ်ဘဝ စီမံခန့်ခွဲမှုကို ကူညီပေးခြင်း။

3. မိမိကိုယ်ကို လက်ခံခြင်းနှင့် အသိပေးခြင်း (Self-Acceptance & Advocacy):

   • မိမိ၏ ကွဲပြားခြားနားမှုကို နားလည်ပြီး လက်ခံပါ။ မိမိ၏အားသာချက်များကို မြှင့်တင်ပါ။

   • အလုပ်ခွင် သို့မဟုတ် ပညာရေးပတ်ဝန်းကျင်တွင် လိုအပ်သော နေရာထိုင်ခင်း (Accommodations) များကို ရယူနိုင်ရန် တောင်းဆိုပါ။

4. ပတ်ဝန်းကျင် ချိန်ညှိခြင်း (Environmental Adjustment):

• ဆူညံသံများနှင့် အလင်းရောင် အလွန်အကျွံရှိသည့် နေရာများကို ရှောင်ရှားခြင်း သို့မဟုတ် နားကြပ်များ/မျက်မှန်များ အသုံးပြုခြင်း။

References
Mayo Clinic - Autism spectrum disorder - Symptoms and causes:
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/autism-spectrum-disorder/symptoms-causes/syc-20352928
NHS - What is autism?:
https://www.nhs.uk/conditions/autism/what-is-autism/Autism Speaks - Autism Diagnostic Criteria: DSM-5:
https://www.autismspeaks.org/autism-diagnostic-criteria-dsm-5