ADHD: လှုပ်ရှားလွန်းပြီးအာရုံမစိုက်နိုင်သောစိတ်ရောဂါ
လှုပ်ရှားလွန်းပြီးအာရုံမစိုက်နိုင်သောစိတ်ရောဂါ ဆိုတာ ကလေးဘဝကတည်းက စတင်ပြီး ဦးနှောက်ဖွံ့ဖြိုးမှုဆိုင်ရာ ထိခိုက်မှုတစ်မျိုး ဖြစ်ပါတယ်။ဒါကို အများစုက ကလေးဆိုးတာ၊ လှုပ်ရှားမှုလွန်ကဲတာ၊ သို့မဟုတ် အာရုံစိုက်မှုအားနည်းတာလို့ပဲ ထင်တတ်ကြပေမဲ့၊ တကယ်တမ်းတော့ ဒါဟာ လူတစ်ယောက်ရဲ့ နေ့စဉ်ဘဝ၊ ကျောင်းစာ၊ အလုပ်နဲ့ ဆက်ဆံရေးတွေကိုပါ သိသိသာသာ ထိခိုက်စေနိုင်တဲ့ ရှုပ်ထွေးတဲ့ အခြေအနေတစ်ရပ် ဖြစ်ပါတယ်။
ADHD ဆိုတာ ဘာလဲ?
ADHD (Attention-Deficit Hyperactivity Disorder) ဟာ လူတစ်ဦးရဲ့ အာရုံစူးစိုက်မှု၊ စိတ်လိုက်မာန်ပါလုပ်ဆောင်မှု (Impulsivity) နဲ့ လှုပ်ရှားမှုအဆင့် (Activity Level) တွေကို ထိန်းချုပ်တဲ့ ဦးနှောက်ရဲ့ လုပ်ဆောင်ချက်မှာ ကွာခြားမှုရှိတဲ့ အခြေအနေတစ်ခုပါ။ ဒါဟာ တစ်ခဏတာ ဖြစ်ပေါ်တဲ့ အခြေအနေမဟုတ်ဘဲ ရေရှည်တည်ရှိနေတဲ့ အခြေအနေဖြစ်ပါတယ်။
ရောဂါလက္ခဏာများ အသေးစိတ်
ADHD ရဲ့ လက္ခဏာတွေကို အဓိကအားဖြင့် အမျိုးအစား (၃) မျိုး ခွဲခြားနိုင်ပါတယ်။ တစ်ဦးနဲ့တစ်ဦး လက္ခဏာပြပုံချင်း မတူနိုင်ပါဘူး။
က) အာရုံစူးစိုက်မှုအားနည်းခြင်း (Inattention):
အသေးစိတ်အချက်အလက်တွေကို သတိမမူမိဘဲ ပေါ့ဆတဲ့အမှားများ မကြာခဏ လုပ်မိခြင်း။
အလုပ်တစ်ခု သို့မဟုတ် ကစားပွဲတစ်ခုမှာ အာရုံစူးစိုက်မှုကြာရှည် မရှိနိုင်ခြင်း။
တိုက်ရိုက်စကားပြောနေချိန်မှာပင် နားမထောင်သလို ဖြစ်နေခြင်း။
ပေးအပ်ထားတဲ့ အလုပ်တာဝန်တွေ၊ ညွှန်ကြားချက်တွေကို အဆုံးထိမလုပ်နိုင်ဘဲ ပျက်ကွက်ခြင်း (အာရုံလွှဲပြောင်းလွယ်လို့)။
တာဝန်ဝတ္တရားများ သို့မဟုတ် လှုပ်ရှားမှုများကို စီစဉ်ရာမှာ အခက်အခဲရှိခြင်း။
စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ကြိုးစားအားထုတ်မှုလိုအပ်တဲ့ အလုပ်တွေကို ရှောင်လွှဲခြင်း၊ မုန်းတီးခြင်း။
ခဲတံ၊ စာအုပ်၊ သော့၊ ဖုန်း စတဲ့ နေ့စဉ်သုံးပစ္စည်းများကို မကြာခဏ မေ့ကျန်/ပျောက်ဆုံးစေခြင်း။
ပြင်ပလှုံ့ဆော်မှုများကြောင့် အာရုံလွယ်လွယ် လွှဲပြောင်းသွားခြင်း။
ခ) လှုပ်ရှားမှုလွန်ကဲခြင်းနှင့် စိတ်လိုက်မာန်ပါပြုမူခြင်း (Hyperactivity and Impulsivity):
ထိုင်နေရတဲ့ အခြေအနေမျိုးမှာတောင် လက်ခြေများ ဆတ်ကနဲလှုပ်ရှားနေခြင်း၊ တစ်ကိုယ်လုံး မကြာခဏ လှုပ်ရွနေခြင်း။
ထိုင်ခုံမှ မထသင့်တဲ့အချိန်မှာ ထသွားခြင်း။
မသင့်လျော်တဲ့ အခြေအနေတွေမှာ ပြေးလွှားခြင်း သို့မဟုတ် တောင်တက်ခြင်း (ဆယ်ကျော်သက်နဲ့ လူကြီးတွေမှာတော့ မကြာခဏ ဂနာမငြိမ်ဖြစ်ခြင်းအဖြစ် ပြောင်းလဲနိုင်)။
တိတ်ဆိတ်စွာ ကစားရန် သို့မဟုတ် အနားယူရန် ခက်ခဲခြင်း။
"အမြဲတမ်း မောင်းနှင်နေသော" ပုံစံမျိုး (မရပ်မနား လှုပ်ရှားနေသလို ဖြစ်နေခြင်း)။
အလွန်အကျွံ စကားပြောဆိုခြင်း။
မေးခွန်းတစ်ခု အဆုံးမသတ်မီ အလျင်စလို ဖြေဆိုခြင်း။
မိမိအလှည့်ကို စောင့်ရန် ခက်ခဲခြင်း။
အခြားသူများ၏ စကားဝိုင်း၊ လုပ်ဆောင်မှုများထဲသို့ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်း။
စီမံခန့်ခွဲပုံနှင့် ပံ့ပိုးကူညီပုံ
ADHD ကို "ရှောင်ရှား" ရုံနဲ့ မရနိုင်ပေမဲ့၊ စနစ်တကျ စီမံခန့်ခွဲခြင်းဖြင့် အခြေအနေကို ပိုမိုကောင်းမွန်စေပြီး နေ့စဉ်ဘဝအရည်အသွေးကို မြှင့်တင်နိုင်ပါတယ်။
ကျွမ်းကျင်သူ၏ အကူအညီရယူပါ (Seek Professional Help): စိတ်ကျန်းမာရေးဆိုင်ရာ ဆရာဝန်၊ စိတ်ပညာရှင် သို့မဟုတ် အာရုံကြောဖွံ့ဖြိုးမှုဆိုင်ရာ အထူးကုဆရာဝန်များထံတွင် တိကျသော ရောဂါရှာဖွေခြင်းနှင့် ကုသမှုအစီအစဉ် (ဆေးဝါးကုသမှုနှင့် အပြုအမူကုထုံး) ကို ခံယူပါ။
တည်ငြိမ်သော ပတ်ဝန်းကျင်ဖန်တီးပါ (Create a Stable Environment): နေ့စဉ်လုပ်ငန်းဆောင်တာများကို အချိန်ဇယား သို့မဟုတ် မှတ်စုများ ဖြင့် တသမတ်တည်းထားရှိပါ။ ရှင်းလင်းပြီး စနစ်တကျရှိတဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်က အာရုံစူးစိုက်မှုကို ကူညီပေးပါတယ်။
အပြုအမူဆိုင်ရာ နည်းစနစ်များ (Behavioral Strategies): လုပ်ငန်းတာဝန်ကြီးတွေကို အသေးစားအပိုင်းလေးတွေ ခွဲခြမ်းပြီး လုပ်ဆောင်ပါ။ ပြီးမြောက်သည့်အခါတိုင်း အားပေးချီးမြှောက်မှု (Positive Reinforcement) ပေးပါ။
ကိုယ်လက်လှုပ်ရှားမှု (Physical Activity): ပုံမှန် လေ့ကျင့်ခန်းလုပ်ခြင်းက လှုပ်ရှားမှုလွန်ကဲခြင်း (Hyperactivity) ကို စီမံခန့်ခွဲရာမှာ အထောက်အကူပြုပြီး အာရုံစူးစိုက်နိုင်စွမ်းကိုလည်း မြှင့်တင်ပေးနိုင်ပါတယ်။
ဘာလုပ်ရမလဲ?
မိမိကိုယ်တိုင် သို့မဟုတ် မိမိချစ်ရသူတစ်ဦးမှာ အထက်ပါလက္ခဏာများ အသက်အရွယ်နှင့်မမျှဘဲ (၆) လ သို့မဟုတ် ထိုထက်ပို၍ သိသာစွာ ကြာရှည်စွာရှိနေပြီး နေ့စဉ်ဘဝကို ထိခိုက်နေပါက ကျွမ်းကျင်ပညာရှင်နှင့် တိုင်ပင်ဆွေးနွေးပါ။
ADHD ဟာ လူ့စရိုက်တစ်ခု မဟုတ်ဘဲ ကုသ၍ရသော ဦးနှောက်ဖွံ့ဖြိုးမှုဆိုင်ရာ ကွာခြားချက်တစ်ခု ဖြစ်ကြောင်း လက်ခံပါ။
မိမိနှင့် ကိုက်ညီသော စီမံခန့်ခွဲမှု နည်းလမ်းများကို ရှာဖွေပြီး နေ့စဉ်ဘဝတွင် လိုက်နာကျင့်သုံးပါ။
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD): Symptoms and Diagnosis.